Theo thỏa thuận của các nước Đồng minh, sau khi đế quốc Nhật đầu hàng, Quân đội Anh và Tưởng sẽ vào Đông Dương giải giáp Quân đội Nhật. Trong khi đó thực dân Pháp lăm le dựa vào Đồng minh hòng khôi phục địa vị thống trị tại Việt Nam. Đế quốc Mỹ đứng sau các thế lực này cũng sẵn sàng can thiệp vào Đông dương; những phần tử phản động ngoan cố trong chính quyền tay sai Nhật đang âm mưu thay thầy, đổi chủ chống lại cách mạng.

Trong nước, trải qua các cuộc diễn tập đến năm 1945, phong trào cách mạng đã dâng cao. Ngày 9/3/1945 Phát Xít Nhật làm cuộc đảo chính hất cẳng Pháp. Ngay trong đêm đó ban Thường vụ TW Đảng họp mở rộng, đã quyết định phát động một cao trào cách mạng làm tiền đề cho Tổng khởi nghĩa bằng các hình thức tuyên truyền, cổ động và đấu tranh thích hợp. Trung ương Đảng ra Chỉ thị: “Nhật, Pháp bắn nhau và hành động của chúng ta”. Tháng 4/1945 Trung ương triệu tập Hội nghị Quân sự cách mạng Bắc Kỳ quyết định nhiều vấn đề quan trọng, thống nhất các lực lượng vũ trang thành Việt Nam giải phóng quân. Ngày 16/4/1945 Tổng bộ Việt Minh ra Chỉ thị tổ chức các Ủy ban dân tộc giải phóng các cấp và chuẩn bị thành lập Uỷ ban dân tộc Việt Nam, tức Chính phủ lâm thời cách mạng Việt Nam. Từ tháng 4/1945 trở đi cao trào kháng Nhật cứu nước diễn ra mạnh mẽ. Đến tháng 5/1945 Bác Hồ từ Cao Bằng về Tuyên Quang chọn Tân Trào làm căn cứ địa cách mạng cả nước và chuẩn bị Đại hội Quốc dân. Ngày 4/6/1945 khu giải phóng Việt Bắc được thành lập đặt dưới sự lãnh đạo của Uỷ ban chỉ huy lâm thời trở thành căn cứ địa của cả nước. Ngày 12/8/1945 Hội nghị đại biểu toàn quốc của Đảng họp tại Tân Trào (Tuyên Quang) khẳng định : “Cơ hội rất tốt cho ta giành độc lập đã đến” và quyết định phát động toàn dân khởi nghĩa giành chính quyền từ tay phát xít Nhật và tay sai trước khi quân Đồng minh vào Đông Dương, đề ra 3 nguyên tắc khởi nghĩa thắng lợi. Đó là: “ Tập trung, thống nhất, kịp thời”

23 giờ ngày 13/8/1945 UB khởi nghĩa ra Quân lệnh số 1 hiệu triệu toàn dân Tổng khởi nghĩa. Ngày 16/8/1945 Đại hội Quốc dân họp tại Tân Trào thông qua “Lệnh Tổng khởi nghĩa” quy định Quốc kỳ, Quốc ca, thành lập Uỷ ban dân tộc giải phóng Trung ương (tức Chính phủ lâm thời) do đồng chí Hồ Chí Minh làm Chủ tịch. Chủ tịch Hồ Chí Minh gửi thư kêu gọi nhân dân cả nước Tổng khởi nghĩa; thư kêu gọi đã chỉ rõ: “Giờ quyết định vận mệnh dân tộc ta đã đến, toàn quốc đồng bào hãy đứng dậy đem sức ta mà giải phóng cho ta”

Dưới sự lãnh đạo của Đảng và của Chủ tịch Hồ Chí Minh nhân dân cả nước đồng loạt vùng dậy tiến hành tổng khởi nghĩa giành chính quyền, từ ngày 14 đến ngày 18/8 cuộc Tổng khởi nghĩa giành được thắng lợi ở nông thôn, đồng bằng Bắc Bộ, đại bộ phận miền Trung, một phần miền Nam và các thị xã….Ngày 19/8 khởi nghĩa giành chính quyền thắng lợi ở Hà Nội; ngày 21/8 ở Nghệ An; ngày 23/8 thắng lợi ở Huế, ở Bắc Cạn, Hòa Bình, Hải Phòng, Hà Đông, Quảng Bình, Quảng Trị, Bình Định, Gia Lai, Bạc Liêu….Ngày 25/8 khởi nghĩa thắng lợi ở Sài Gòn, Gia Định, Kon Tum, Sóc Trăng, Vĩnh Long, Trà Vinh, Biên Hòa, Tây Ninh, Bến Tre…. Đảng bộ nhà tù Côn Đảo lãnh đạo các chiến sĩ cách mạng bị giam cầm nổi dậy giành chính quyền. Chỉ trong vòng 15 ngày cuối tháng 8/1945 cuộc Tổng khởi nghĩa đã thắng lợi hoàn toàn…

Đồng chí Lê Quảng Ba, người ở cùng với Bác tại Pắc Bó, được Bác trực tiếp giao nhiệm vụ in tập “Lịch sử Việt Nam” kể rằng: “ Sau hội nghị tổng kết kinh nghiệm tổ chức thí điểm Việt Minh ở Cao Bằng tháng 5/1941 Trung ương Đảng ta đã họp Hội nghị lần thứ VIII ở Khuôi Nậm (Pắc Bó).

Hội nghị đã cổ vũ mạnh mẽ toàn Đảng, toàn dân đẩy mạnh cao trào cách mạng sôi nổi trong cả nước. Đảng ta và Bác đã nhận định rất sáng suốt là Liên Xô nhất định thắng phát xít. Nhật – Pháp sớm muộn cũng cắn xé nhau đó là thời cơ ngàn năm có một để nhân dân ta vùng dậy giành độc lập tự do.

Cũng theo lời đồng chí Lê Quảng Ba: “…Tôi nhớ lại cuốn sử Việt Nam tóm tắt bằng thơ do đích thân Hồ Chủ Tịch viết cuối 1941 tại Pắc Bó. Phần ghi những năm quan trọng của các thời kỳ. Người đề rõ : “Việt Nam độc lập 1945”. Chúng tôi thắc mắc không dám in đưa bản thảo cho Bác xem lại, Bác xem rồi bảo: “Được, cứ thế in”. Nửa tin nửa ngờ sau khi in xong tập thứ nhất, chúng tôi lại đưa Bác soát lại, Bác vẫn nhắc như lần trước : “Được rồi, cứ thế in”

Cùng với đồng chí Vũ Anh và Lê Quảng Ba. Đại tướng Võ Nguyên Giáp trong “Những năm tháng không thể nào quên” đã trân trọng ghi lại tiên đoán của Bác Hồ. “Trong những đêm đông lạnh, tránh bọn lính dõng đi lùng càn tại vùng Pắc Bó, Bác Hồ đã tiên đoán ngày cách mạng thành công: 45, Sự nghiệp hoàn thành. Đó là câu thơ kết thúc tập Việt Nam lịch sử diễn ca đã làm và được in đá từ hồi đó….”

Hà Lạc